Kees Toorenaar, auteur Overdenken

Overdenken: oefeningen in kritisch denken | analytisch filosoferen
Hoe denken hoogbegaafde kinderen? Niet veel anders dan hoogbegaafde volwassenen. Dus: abstracter, kritischer en met meer reflectie. Dat betekent dat zij soms net iets anders kijken naar de wereld dan de meeste mensen doen. Belangrijk kenmerk hiervan is ook: het stellen van andersoortige vragen.

In de werkboeken Overdenken gaan leerlingen aan de slag met concrete opdrachten die zij in het dagelijks leven tegenkomen.

Voorbeelden van onderwerpen die in Overdenken worden behandeld
‘Het is wetenschappelijk bewezen dat het eten van groenten goed is voor de gezondheid.’
De voor de hand liggende vragen zijn dan: hoe werkt dat? Of: geldt dat voor alle groenten? Maar echte doordenkers zouden hier ook de vraag kunnen stellen: wat is eigenlijk ‘wetenschappelijk bewezen’? Hoe doe je dat?

‘Ajax is een club uit Amsterdam.’
‘Ajax is de beste!’
Het eerste is een feit, het tweede is een mening. Voor iedereen duidelijk.
‘Nee, Feyenoord is de beste!’
Ook een mening natuurlijk. Of niet? Feyenoord is toch landskampioen geworden? Dat is toch een feit?! Waar ligt dan de grens tussen mening en feit? Of is die niet precies aan te wijzen? Voor slimme kinderen een uitdagende doordenker!

‘Je mag niet doden, stelen en liegen.’
Regels die in alle culturen ter wereld nagestreefd worden. Dus regels die overal en voor iedereen geldig zijn! Maar een leugentje om bestwil dan? Bijvoorbeeld als je iemand niet wilt kwetsen door eerlijk de waarheid te zeggen? Is dat dan fout? Of juist goed? Wanneer mag je dan wel liegen? En misschien zelfs doden? Voor slimme en nieuwsgierige kinderen zeer interessante problemen!

‘De wereld is vol ietsen. Sommige kun je aanraken (een stoel) en zijn dus concreet en andere kun je niet aanraken (een goed idee) en zijn dus abstract.’
Een indeling van ietsen waar we wel mee uit de voeten kunnen. Maar het geluid van een trompet? Dat kun je toch niet aanraken? Of toch? Geluid bestaat uit luchtgolven. Die kun je aanraken. Of raak je dan de lucht aan en niet het geluid? Pfff… misschien kun je toch niet alles indelen in concreet en abstract…

‘Ik denk, dus ik besta!’
‘Nee, dat denk je alleen maar.’
De eerste is een uitspraak van een bekende filosoof. Dus het feit dat je denkt is een zekere basis voor de conclusie: ik besta! In de tweede uitspraak is het feit dat je iets ‘alleen maar’ denkt, juist de basis om grote twijfel te hebben. Hoe zit dat? Daar moeten we eens diep over nadenken! Fijn!

‘Het is onmogelijk dat een kameel door het oog van een naald kruipt.’
‘Het is onmogelijk dat een cirkel hoeken heeft.’
Allebei even onmogelijk? Je kunt je in je fantasie wel voorstellen dat een kameel door het oog van een naald kruipt. Maar kun je je ook een ronde tafel met hoeken voorstellen? Zijn er dan misschien twee soorten onmogelijkheden? Een echte breinbreker, waar meer abstract denkende kinderen zich graag in vastbijten.

‘De wereld bestond al lang voordat wij er waren.’
‘De mens is maar een klein onderdeeltje van de wereld.’
Uitspraken waar iedereen het mee eens is. Maar hoe kennen we de wereld eigenlijk? Alleen door onze zintuigen! Alles daarbuiten kennen we niet. De wereld is, zo beschouwd, helemaal opgebouwd uit prikkels die we horen, zien en voelen. Anders gezegd: de wereld is een ‘product’ van onze zintuigen. Zonder zintuigen is er voor ons geen wereld! Maar de wereld bestaat toch los van ons?! Tja, soms loop je tegen problemen aan waar je (bijna) niet uitkomt… Kan ook geen kwaad.

Voor slimmeriken uit groep 7 en 8 die op abstract denkniveau graag een stapje extra zetten
Bovenstaande vragen lijken misschien ‘uit de lucht gegrepen’, maar ze komen allemaal voor in de serie Overdenken. De probleemstellingen van Overdenken zijn ontstaan in de traditie van de analytische filosofie. In Overdenken zijn ze voor de kinderen in begrijpelijke taal teruggebracht naar het leven-van-alledag. Hoofddoel is om kinderen kritisch en analytisch te leren denken. Dat train je door over ingewikkelde vragen na te denken, maar vooral ook door onder woorden te brengen waarom je tot een bepaald antwoord komt.

Mijn ervaring is dat pluskinderen zich met groot enthousiasme en veel plezier vastbijten in de vele concreet geformuleerde opdrachten van de methode. Hier kan hun denkvermogen niet in de slaapstand blijven, maar moet het met volle kracht aan de slag!

Kees Toorenaar, auteur Overdenken